Thôn Đông Dương (xã Quảng Phương, Quảng Trạch,
Quảng Bình) nổi tiếng về rừng trâm bầu và giếng Chăm cổ quanh năm nước
ngọt trong lành.
Ngôi làng nhỏ bên bờ sông Gianh này còn có một gia tài vô giá: làn điệu ca trù với lối hát đứng độc nhất vô nhị.
Không biết tự bao giờ rặng trâm bầu có mặt ở thôn
Đông Dương, xã Quảng Phương (Quảng Trạch, Quảng Bình) với mật độ dày
đặc, thuần chủng cả trăm hecta cạnh ngôi làng nhỏ nép mình bên bến sông
Gianh. Người dân ở đây luôn nâng niu, giữ gìn rừng trâm bầu cổ thụ như
giữ báu vật của làng. Người quê tâm niệm bảo vệ rừng chính là bảo vệ
nguồn nước quanh năm mát rượi, ngọt lành của những giếng Chăm hơn 2.000
năm, cũng như giữ gìn gia tài ca trù hát đứng độc đáo của làng.
“Bát ngát xa trông những rặng trâm bầu…”
Rừng Quảng Phương gồm hai đặc sản lớn: trâm bầu và dẻ
nguyên sơ. Nhưng trâm bầu là khu rừng đặc biệt hơn cả. Đó là khu rừng
cổ thụ với những gốc cây sần sùi, nhiều xoắn ốc rất kỳ dị trên cát. Nhìn
những thớ thịt gỗ xoắn lại với nhau, những gốc cây to mập, nhiều mắt,
sần sùi đùn lên từ cát thật choáng ngợp, kỳ vĩ.
Một cụ già nói rằng nếu Cồn Nền 3.500 năm, hay giếng
cổ 2.500 năm thì rừng trâm bầu ấy phải có mặt trước những thứ đó. Bởi
cái lý của cụ, rừng thường xuất hiện trước khi có con người hoặc có
trước khi con người đến định cư. Hàng ngàn, hàng vạn cây trâm bầu mọc
lên um tùm, xum xuê lá giữa những triền cát bỏng cháy.
Một gốc trâm bầu hùng vĩ ở Quảng Phương.
Đi giữa rừng trâm bầu, tôi lại nhớ bài hát Rặng trâm bầu của nhạc sĩ Thái Ca: “Cho em hỏi rằng có ở nơi đâu/ Bát ngát xa trông những rặng trâm bầu/ Rặng trâm bầu như nơi quê hương em yêu dấu...”.
Theo các cụ già, ai từng ở Quảng Phương lớn lên mà không biết rừng cây
đó, những thuở chăn trâu cắt cỏ ven rừng, những ngày thơ bé đuổi nhông,
bắt chim đều để lại một ký ức trong veo, đầy ắp tiếng cười. Cứ thế,
người bảo người phải giữ gìn di sản làng cho muôn đời sau.
Nay để giữ gìn mạch xanh cho làng bên triền đất sông
Gianh, người của các làng quanh khu rừng đều tự nguyện góp mỗi sào ruộng
2 kg/mỗi vụ mùa. Họ đóng thóc cho trưởng thôn để chi phí cho bảy người
chăm sóc trâm bầu. Ông Dương Công Định, người có hai chục năm giữ rừng
trâm bầu, cho biết: “Bọn tui giữ rừng được dân nuôi, mỗi tháng tính thóc
thành tiền nhỉnh hơn 300.000 đồng, không đủ chi phí này kia. Nhưng nói
thật, trâm bầu là máu thịt của làng, mất cành nào dân cũng xót, huống
chi là đội giữ rừng như tui. Có giữ được trâm bầu thì mạch nước mới giữ
tốt để các làng, các xóm có khí đất trồng trọt, có nguồn nước chăm bẵm
cuộc sống”.
Người Quảng Phương cho rằng giữ được rừng trâm bầu
quý giá thì mỗi phận dân lớn lên như có trách nhiệm da diết với gia tài
cha ông để lại.
Giếng Chăm cổ bên rặng trâm bầu.
Sắn khoai nuôi dưỡng ca trù
Vùng quê của những rặng trâm bầu cổ còn sở hữu một
báu vật của quốc gia: làn điệu ca trù, một di sản phi vật thể của nhân
loại được UNESCO công nhận. Nơi đây có lẽ là “vùng đất cực Nam” nhất mà
làn điệu ca trù cổ kính này di chuyển từ miền Bắc vào. Chính tại đây, ca
trù đã cắm rễ và sản sinh ra một hình thức mới mẻ, phù hợp với con
người và mảnh đất miền Trung nghèo khó, quanh năm hứng chịu nhiều thiên
tai bão bùng.
Người làng Đông Dương vẫn còn lưu truyền chuyện kể về
nghệ nhân ca trù đáng kính Hồ Thị Thứu. Chuyện kể rằng một sáng mùa
đông năm 2009, thay vì nằm sưởi ấm bên bếp than hồng như mọi ngày, cụ
Thứu lại ngồi dậy, cơi thêm mấy viên than hồng, xong cụ gọi con cháu lại
bảo đi mời lớp kép thứ đến nhà “có chuyện”. Lớp kép thứ - cũng tóc bạc
gần bằng cụ, chống gậy đến. Và cụ Thứu bắt đầu kể và hát nhiều bài ca
trù cổ cho lớp đàn em nghe. Dường như mọi ngõ ngách trong trí nhớ một cụ
bà 90 tuổi đều hoạt động hết công suất. Cứ thế, cụ hát và kể xuất xứ
từng bài ca trù cổ, hết bài này đến bài khác. Có người nhanh tay lấy
giấy bút ra vừa nghe vừa chép lại. Chép đến hết một ngày, lan cả sang
đêm, không hề ngưng nghỉ. Đến 4 giờ sáng hôm sau, cụ Thứu thở hắt một
hơi dài rồi ra đi thanh thản, nhẹ nhàng…
Từ đó, người làng không ai bảo ai, tự nguyện cùng
nhau hát lấy những lời điệu của cụ Thứu để lại. Ngọn lửa ca trù bùng
cháy khắp xóm làng Đông Dương. Nay đội ca trù chuyên nghiệp của làng
Đông Dương đã lên đến 19 người, đã có 50 chuyến lưu diễn trong và ngoài
tỉnh. Làng đã sưu tầm được gần 200 bài ca trù cổ như hát văn, hát phú,
hát mở, hát khế…
Ca trù hát đứng ở đình làng Đông Dương, Quảng Phương (Quảng Trạch, Quảng Bình). Ảnh trong bài: M.QUÊ
Đi trên đường làng, ngang qua ngõ nhỏ dưới đụn cát
quê, nghe tiếng phách, tiếng nhạc hòa hợp khó tả. Thì ra đấy là màn tập
dạo đầu của hát mở đang diễn ra ở nhà chủ nhiệm câu lạc bộ Ca trù Đông
Dương, ông Lê Tấn Đạt. Năm nay đã ngoài 70 tuổi nhưng ông Đạt vẫn cố tập
cho lớp kép sau và các cháu ca nương nhỏ tuổi của làng nhằm giữ gìn
phong hóa quê hương. Cụ nói: “Ca trù tiến vào Nam xa nhất là vùng Đông
Dương này, không vượt sông Gianh để đi xa nữa. Đến đây, ca trù đặc biệt ở
chỗ là hát đứng, độc nhất vô nhị, không như ca trù ở miền Bắc hát
ngồi”.
Người làng ở đây giải thích thời Nam-Bắc phân tranh,
chiến tranh liên miên, các buổi thưởng thức văn hóa văn nghệ thường diễn
ở đình chợ hay đồn lính, phải diễn nhanh để tránh hòn tên mũi đạn. Có
lẽ vì thế mà hát (ca trù) đứng ra đời, để khi có biến thì người hát -
người nghe cùng nhau cuốn gói chạy cho lẹ.
Và cũng như chuyện giữ rặng trâm bầu, điều đặc biệt
của ca trù ở đây là không sống bằng kinh phí Nhà nước mà bằng sự chắt
chiu khoai, lúa của người dân góp lại dưỡng nuôi. Cứ đến mùa khoai, lúa,
mỗi nhà mang ít lúa, ít khoai đến nhà kép lớn góp nuôi ca trù, phụ thêm
cho đào kép, ca nương. Từ sản vật quê mùa đó, họ bán đi để duy trì sức
kép bằng nước nôi, rau quả, duy trì những áo mão, cân đai của đội hát,
mua sắm trống, sanh, phách, nhịp… cho cuộc giữ gìn gia tài tinh thần để
dạy bảo cháu con biết hồn cốt, rường cột của làng.
Chủ tịch xã Quảng Phương, ông Hồ Viết Lâm, nói: “Rừng
giữ bền lòng dân, lòng dân chung thủy với rừng. Người làng sống trên
vùng đất văn hóa, tuy nghèo nhưng giàu vốn sống. Chính cái đó mà giữ
chặt câu hò điệu hát cha ông để lại, đó cũng là cách để truyền dạy cho
cháu con sau này biết cội nguồn để tự hào, sống tốt với đời”.
-----------------------------------------------